Ўзбекистонда икки тилли луғатлар нашри

Луғатлар маънавий маданият соҳасида муҳим ўрин эгаллайди, уларда жамиятнинг маълум даврда эришган билимлари акс этади. Луғатлар бир қатор ижтимоий вазифаларни бажаради: ўқувчига муайян ҳодиса ҳақида маълумот беради; уни ўз ва ўзга тиллардаги сўзлар билан таништиради; тилни, унинг луғат таркибини такомиллаштириш ва тартибга солишга ёрдам беради. Луғатлар жуда қадимги даврларда пайдо бўлган.

Энциклопедик луғатлардан фарқли равишда, ҳозирги кунда кенг тарқалган лингвистик (филологик) луғатларнинг асосий мақсади тил бирлиги ҳисобланган сўзнинг маъноларини, турли лисоний хусусиятларини очиб беришдан иборат. Лингвистик луғатлар лексикографик тавсиф мазмуни, вазифаси ва усуллари нуқтаи назаридан бир қанча турларга бўлинади. Лингвистик луғат турларидан бири – бир тилга оид луғавий бирликларни бошқа тилга ўгириб берувчи таржима луғатлари – ўзбек лексикографиясида кенг тарқалган, қадимдан ривожланиб келаётган луғат туридир. Айтиш мумкинки, ўзбек луғатчилиги тарихи, то ўзбек тилининг изоҳли луғати тузилгунга қадар, асосан икки тилли луғатлар тарихидан иборат бўлган.

Ўзбек луғатчилиги тарихи, шунингдек, бошқа туркийзабон халқлар лексикографияси тарихи ҳам машҳур аллома Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асаридан бошланган, деб айтиш мумкин. Ушбу луғат асосан сўзлар ва уларнинг маъноларини тавсифлаб қолмасдан, туркий халқлар тарихи, урф-одатлари, географик жойлашуви каби кенг маълумотлар манбаи ҳам ҳисобланади. Шу билан бирга, у туркий халқлар луғатчилигидаги дастлабки икки тилли (туркийча-арабча) луғатлардандир.

XIX асрнинг сўнгги чорагигача туркий (ўзбек)-араб, туркий (ўзбек)-форс, ўзбек-турк иккитиллилигига асосланиб ёки аксинча тартибда тузилган таржима луғатлари мавжуд бўлган бўлса, XIX аср охири ва XX асрда улар қаторига рус, инглиз, немис, француз, испан, хитой, япон, корейс тиллари иштирокида тузилган икки тилли луғатлар ҳам қўшилди.

Ўзбек луғатчилиги тарихида яратилган юқоридаги каби икки тилли луғатлар ичида рус-ўзбек ёки ўзбек-рус иккитиллилигига асосланиб яратилган таржима луғатлари кўпчиликни ташкил этади. Уларни шартли равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Чор (подшоҳ) Россияси даврида тузилган русча-ўзбекча, ўзбекча-русча луғатлар; 2. Шўролар даврида яратилган русча-ўзбекча таржима луғатлари; 3. Ўзбекистон мустақиллиги йилларида яратилган русча-ўзбекча луғатлар.

XIX асрнинг сўнгги чораги ва ХХ асрнинг дастлабки йигирма йили мобайнида, яъни Туркистон чор Россияси мус­тамлакасига айлантирилган йилларда турли сабаб ва эҳтиёжлар, давр тақозоси билан ўнлаб русча-ўзбекча ва ўзбекча-русча луғатлар, сўзлашгичлар тузилиб нашр этилди (бу даврдаги луғатларда кўпинча «ўзбек» сўзи ўрнида «сарт» сўзи, «ўзбек тили» ибораси ўрнида «сарт тили» ибораси ишлатилган эди). Булар асосан қуйидагилардир: Старчевский А. Спутник русского человека в Средней Азии, заключающий в себе словари (написанные русскими буквами) языков: I. Тюркского (джагатайского) или узбекского; II. Киргизского (казахского); III. Татарского (казанского и оренбургского); IV. Сартского (городского узбекского) и V. Таджикского. СПб., 1878. – VI, 64 с., 804 столб; Ишаев Ш. Краткий русско-сартовский и сартов­ско-русский словарь для практического изучения языка местным населением Туркестанского края (В книге только русско-узбекский словарь). Ташкент, 1880. – 184 с.; Наливкин В., Наливкина М. Русско-сартовский и сартовско-русский словарь общеупотребительных слов с приложением краткой грамматики по наречиям Наманганского уезда. Казань, 1884. – 480 с.; Алексеев З.А. Фразы на сартовском языке, с русским переводом и транскрипцией, необходимые для всякого живущего в Туркестанском крае при сношениях с сартами. Полезное пособие для хозяев и хозяек, купцов и земледельцев... Ташкент, 1884. – 323 с.; Старчевский А. Переводчик с русского языка на сартовский. СПб., 1896. – 204 с.;  Старчевский А. Русский средне- и южно-азиатский проводник-переводчик, заключающий в себе языки: I. Тюркский (кашгарский); II. Джагатайский; III. Узбекский; IV. Таджикский ... X. Синдский; СПб., 1896. – 376 с.; Лапин С.А. Карманный русско-узбекский словарь. 4000 слов для обыденного разговора с оседлыми туземцами Туркестанского края, с приложением краткой грамматики узбекского языка. Самарканд, 1895. – VIII, 106, 56, 2 с. (Изд. 2. Самарканд, 1899. V, 109, 63, II c.; Изд. 3. Самарканд, 1907. – V, 114, 63 c.; Изд. 4. Самарканд, 1914); Наливкин В.П. Руководство к практическому изучению сартовского языка с приложением русско-сартовского и сартовско-русского словарей. Самарканд, 1898. – 333 с. (Изд. 2. Ташкент, 1911. – 332 с.) Афанасьев Л. Словарь сартовских слов с главнейшими грамматическими правилами. Скобелев, 1908. – 207 с. (Изд. 2., дополненное и исправленное, Самарканд, 1909. – 214 с.); Сартовский переводчик. Среднеазиатские наречия. Ч. I. Русско-сартовские разговоры и слова. Составил М.П.Басалов. Исправил В.П.Наливкин. Ташкент, 1908. – 27 с.; Ефимов А. Спутник русского врача по Средней Азии (Средне-азиатские наречия на русском, персидском, сартов­ском и текин­ском). Ташкент, 1909. – 65 с.; Будзинский Н.С. Краткая грамматика сартовского языка и русско-сартовский собеседник. Ташкент, 1910. – 2, 320, 5 с.; Смоленский Н. Полный карманный русско-сартовский словарь. Ташкент, 1912. – 179 с.; Преображенский М. Карманный русско-сартовский словарь. Изд. 2. Ташкент, 1917. – 147 с. ва бошқалар.

Кўрсатиб ўтилган луғат ва сўзлашгичлар, асосан, тузувчиларнинг маҳаллий аҳоли билан бевосита алоқаси жараёнида, жонли сўзлашув ва талаффузга асосланиб тузилган ва чор амалдорларининг ўз ҳокимиятини, мустамлакачилик сиёсатини янада мустаҳкамлаш, маҳаллий аҳолини тобеликда сақлаб туриш каби тор амалиётчилик мақсадларини амалга ошириш учун мўлжалланган эди. Масалан, дастлабки русча-ўзбекча сўзлашгични яратган З. Алексеев ўз китоби сарлавҳасини қуйидагича белгилаган: «Туркистон ўлкасида яшовчи ҳар қандай киши (бу ўринда – рус кишиси) учун сартлар билан мулоқотда зарур бўладиган сарт тили иборалари. Хўжайинлар ва бойвучча хонимлар, савдогарлар ва заминдорлар учун... фойдали қўлланма». Мазкур луғат ва сўзлашгичларнинг аксар ҳолларда чор офицерлари, миссионерлар томонидан тузилганлиги ҳам фикримизни маълум даражада тасдиқлайди. Лекин ўз мақсад ва вазифаларига, оғзаки тил ва талаффуз асосида тузилганлиги ва ҳозирги кун нуқтаи назаридан ўта соддалигига қарамай, ушбу даврда тузилган луғат ва сўзлашгичлар кейинги, замонавий русча-ўзбекча луғатлар ва сўзлашгичлар тузиш учун муайян замин яратиб берди. Бу жиҳатдан В. Наливкин ва М. Наливкиналарнинг, С. Лапиннинг бир неча марталаб нашр этилган русча-ўзбекча луғатлари диққатга сазовордир.

Шўро даври рус-ўзбек луғатчилиги катта даврни – ХХ асрнинг 20-йилларидан то 90-йилларигача бўлган даврни қамраб олади. Бу йиллар мобайнида турли мақсадларни кўзлаган кичик ҳажмли русча-ўзбекча луғатлар билан бирга, катта ҳажм­ли, фундаментал характердаги академик русча-ўзбекча луғатлар ҳам яратилди. Айни шу нуқтаи назардан ушбу давр луғатларини шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин: а) 1920–1950 йиллар ичида яратилган русча-ўзбекча таржима луғатлари; б) 1950–1990 йиллар ичида яратилган русча-ўзбекча таржима луғатлари.

1920–1950 йиллар мобайнида тузилган русча-ўзбекча луғатлар, сўзлашгичлар кичик ҳажмлилиги, қисқалиги, нисбатан соддалиги, иллюстратив материалларининг камлиги билан ажралиб туради. Масалан: Поливанов Е.Д. Краткий русско-узбекский словарь / Қисқача рус-ўзбек луғати (ўзбекча қисми араб алифбосида). Ташкент, 1926. – 218, XII c.; Полный русско-узбекский словарь / Русча-ўзбекча мукаммал луғат. Ҳар калиманинг турли маънолари ва рус тилида ишлатилиб турган чет сўзлар тамом кўрсатилган [С. Раҳмонқулий ва А. Карамнинг «Русско-татарский словарь» китобининг тузатилган ва тўлдирилган 2-нашридан (Қозон, 1922) ўзбекчалаштирувчи: Ашурали Зоҳирий]. 2 жилдли. Тошкент, 1927. – 685, IV б.; Громатович К.Д. Русско-узбекский словарь для европейцев, слу­­жа­щих госаппарата УзССР. Самарканд – Ташкент, 1930. – 240 с.; Антонов-Саратовский В.П., Раджабаев С. Русско-узбек­­ский речевой справочник. М. – Л., 1931. – 56 с.; Полный русско-узбекский словарь / Русча-ўзбекча тўла сўзлик. II жилд. П – Я (Тузувчилар: Сахи Раҳматий, Абдулла Қодирий ва Абдулла Саи­дов). Тошкент – Қозон, 1934. – 548 б. (Луғатнинг биринчи жилди номаълум сабабларга кўра нашр этилмай қолган); Русча-ўзбекча луғат. Ҳарбий хизматга чақирилувчилар учун (Русско-узбекский словарь для призывников). Тошкент, 1940. – 36 б. (2-нашри. Тошкент, 1941. – 236 б.); Русча-ўзбекча луғат (Русско-узбекский словарь). Проф. Т.Н.Қори-Ниёзий ва проф. А.К.Боровков таҳрири остида. Тошкент, 1942. – 536 б.; Русча-ўзбекча луғат (Русско-узбекский словарь). Тўлиқсиз ўрта ва ўр­та мактаблар учун (Тузувчилар: В.В.Решетов, Н.Е.Шатого, Б.А.Ильязов, А.Г.Иванов, Г.А.Амиров). Тошкент, 1942. – 540 б.; Қисқача русча-ўзбекча луғат (Краткий русско-узбекский словарь). Проф. А.К.Боровков таҳрири остида. Тошкент, 1942. – 443 б.

Булар ичида Е.Д.Поливановнинг «Қисқача рус-ўзбек луғат»и, Ашурали Зоҳирий нашр эттирган «Русча-ўзбекча мукаммал луғат», Т.Н.Қори-Ниёзий ва Н.К.Боровковлар таҳрири остида нашр этилган «Русча-ўзбекча луғат» ўз замонаси талабларига жавоб бера оладиган, бир қадар мукаммал луғатлар ҳисобланади.

Иккинчи жаҳон уруши муносабати билан анчагина суст­лашиб қолган луғатчилик ишлари 1950 йиллардан яна жонланиб, қисқа вақт ичида бу соҳада улкан ишлар амалга оширилди, катта ҳажмли русча-ўзбекча таржима луғатлари яратилди. Булар: 1. Русча-ўзбекча луғат (Русско-узбекский словарь). Беш жилдли (Бош муҳаррир: А.К.Боровков). I жилд. А – Ж. Муҳаррирлар: О.У.Усмонов, Р.А.Абдураҳмонов. Тошкент, 1950. –519 б.; II жилд. З – Л. Муҳаррирлар: О.У.Усмонов, С.А.Акобиров. Тошкент, 1953. – 480 б.; III жилд. М – О. Муҳаррирлар: С.А.Акобиров, С.И.Иброҳимов, З.М.Маъруфов, О.У.Усмонов, Ш.Ш.Шоабдураҳмонов. Тошкент, 1953. – 583 б.; IV жилд. П – Р. Муҳаррирлар: С.А.Акобиров, З.М.Маъруфов, А.Т.Хўжахонов, Ш.Ш.Шоабдураҳмонов. Тошкент, 1954. – 720 б.; V жилд. С – Я. Муҳаррирлар: С.А.Акобиров, З.М.Маъруфов, А.Т.Хўжахонов, Ш.Ш.Шоабдураҳмонов. Тошкент, 1955. – 735 б.; 2. Русско-узбекский словарь /Русча-ўзбекча луғат. Под редакцией Р. Абдурахманова (Составители: А. Азизов, С. Акабиров, Ф. Алиева, З. Аминов, К. Мухамедов, О. Рахимий, В. Рахимов). М.: ГИИНС, 1954. – 1046 с.

Ушбу луғатлар хажм жиҳатидан ўзигача яратилган барча русча-ўзбекча луғатлардан устун туради. Масалан, ЎзФА Тил ва адабиёт институтининг етакчи ходимлари томонидан яратилган беш жилдли «Русча-ўзбекча луғат»дан 71 500 дан ортиқ сўз ўрин олган бўлса, шу институт ходимлари иштирокида яратилган бир жилдли «Русча-ўзбекча луғат» 50 000 сўзни қамраб олган.

Кенг қамровли вазифаларни ўз ичига олган беш жилдли ва бир жилдли луғатларнинг юзага келиши ўзбек лексикографияси тараққиётининг маълум босқичида қонуний бир ҳол эди. Бу луғатлар республикамизда рус тилини ўрганишда, таржималарнинг сифатини оширишда катта роль ўйнади, маълум маънода ҳозир ҳам шу мақсадлар учун хизмат қилиб келмоқда. Шу билан бирга, бу луғатлар ўзбек лексикогра­фия­сининг янги, юқори поғонага кўтарилиши учун замин ҳозирлаб берди.

Кейинги ўнйилликларда рус ва ўзбек тиллари луғат таркибидаги ўзгаришларни акс эттириш зарурати туфайли, янги, мукаммал русча-ўзбекча луғатга эҳтиёж сезила бошлади. Натижада 1983–1984 йилларда янги, аввалгиларига қараганда анча мукаммал икки жилдли «Русча-ўзбекча луғат» майдонга келди [Русча-ўзбекча луғат. 2 жилдли / Русско-узбекский словарь в двух томах. I жилд. А – О. Тошкент, 1983. – 808 б.; II жилд. П – Я. Тошкент, 1984. – 800 б.].

Ушбу янги луғатни тузишда беш жилдли ва бир жилдли русча-ўзбекча луғатлар тузиш жараёнида тўпланган бой тажрибадан ва уларнинг энг яхши анъаналаридан самарали фойдаланилган. Аммо бу луғат беш жилдли ёки бир жилдли луғатнинг қайта нашри эмас. Бу янги луғат ўз вазифаси, манбалари, тузилиши ва таркибига кўра (унда 67 000 га яқин сўз берилган), илгариги луғатлардан катта фарқ қилади.

Бунинг сабаби шундаки, биринчидан, кейинги вақтларда мамлакатимизда лексикография ишлари анча олға босди, лексикография назарияси соҳасида ҳам, амалиёти соҳасида ҳам катта ютуқлар қўлга киритилди. Рус тилида тўрт жилдли (1957–1961) ва ўн етти жилдли (1950–1965) академик луғатлар тузилди. Бундан ташқари, кейинги йилларда ҳозирги замон рус тилининг бугунги савияси ва унда сўнгги йилларда юз берган ўзгаришларни акс эттирувчи турли хил луғатлар нашр қилинди. Ўзбек тилида икки жилдли изоҳли луғат (1981), ўн тўрт жилдли энциклопедик луғат, қатор филологик ва соҳа луғатлари юзага келди. Шу билан боғлиқ ҳолда русча-ўзбекча луғатларнинг вазифаси, мақсади ва уларга қўйиладиган талаблар ҳам ўзгарди.

Иккинчидан, ўзбек китобхонларининг рус тили соҳасидаги билими ҳам анча ошганлиги муносабати билан таржимонлар учун амалий қўлланма бўла оладиган, рус тилини ўрганувчилар учун ёрдамчи қўлланма бўла оладиган, янада мукаммал русча-ўзбекча луғатларга катта эҳтиёж туғилди.

Маълумки, беш жилдли ва бир жилдли русча-ўзбекча луғатлар нашр этилганидан буён чорак асрдан кўпроқ вақт ўтди. Бу вақт ичида рус ва ўзбек тиллари лексикасида катта ўзгаришлар юз берди. Рус тили лексикаси кўпгина янги сўз, термин ва бирикмалар билан бойиди; кўпгина сўзлар тилда фаол қўллана бошлади; айрим сўзларнинг маънолари эскирди ёки ўзгарди; бир қатор сўзлар ва уларнинг маънолари кам қўлланадиган бўлиб қолди ёхуд эскирди. Ушбу луғатнинг асосий вазифаларидан бири рус тили лексикасида юз берган ана шу ўзгаришларни акс эттиришдан иборат.

Луғатнинг илгариги луғатлардан яна бир муҳим фарқи шундаки, бу луғатда сўзларга доир грамматик маълумотлар анча кенгайтирилган, рус тилини ўрганувчилар учун маълум қийинчилик туғдирадиган ҳоллар ва сўзларнинг грамматик шакллари кенгроқ кўрсатилган. Бу эса луғат хажмини бир қадар кенгайтиради, лекин луғатни замонавийлаштириш ва методик талаблар нуқтаи назаридан мутлақо зарурдир.

Китобхонларнинг рус тили соҳасидаги билим даражаси ошганлиги ва ўқиш маданияти анча юксалганлиги бир жилд­ли ва беш жилдли луғатларда кенг қўлланган энциклопедик изоҳлардан воз кечишга имкон берди. Ана шуларнинг ҳаммаси луғат сўзлигини кенгайтиришга, кўп маъноли сўзларнинг семантикасини чуқурроқ кўрсатишга, сўз маъноларини очиб берадиган ва уларнинг қўлланишини кўрсатадиган мисолларни кўпайтиришга имкон берди.

Луғатда эквивалент (айнан мос) сўзлар орқали таржима асосий ўрин тутган. Таржима қилинаётган сўз маъносини ҳар қандай тушунтиришдан кўра аниқроқ очиб берадиган эквивалент таржима бир тилли изоҳли луғатлардаги кўп қўлланадиган синонимик изоҳга тўғри келади.

Русларга хос нарса-тушунчалар, шунингдек, илмий-техникавий терминлар маъносини очиш учун зарур ўринларда изоҳлардан, тавсифли таржималардан ва турли хил тушунтиришлардан фойдаланилди. Тавсифли таржималардан рус тилига хос ва ўзбек тилида бўлмаган ясама ва бошқа хил сўз шаклларининг маъноларини очишда ҳам кенг фойдаланилди. Бу таржималар ва изоҳлар рус тилининг изоҳли луғатларидан тайёр олинди ёки улар асосида тузилди.

Махсус танланган ва миллий тилга айнан мос сўзлар (эквивалентлар) билан таржима қилиниши мумкин бўлган сўзлар билангина чекланган русча-миллий луғатлар (яъни «соф таржима луғати» деб аталувчи луғатлар) рус тилини система сифатида тўлиқ акс эттира олмайди, чунки бундай луғатлардан, одатда рус тилининг ўзига хос хусусиятларини акс эттирувчи ва унинг лексик системасининг ажралмас қисмини ташкил этган сўзлар тушиб қолади. Бевосита таржима қилиниши мумкин бўлган лексика чегарасида мақсадга мувофиқ равишда чекиниш эса муқаррар изоҳлардан ва тавсифлардан фойдаланишга олиб келади. Акс ҳолда, луғат тузувчилар муқаррар ўринсиз сўз ясашга (мас., двойниўк – «башарадош, ҳамафт» – беш жилдликда ва «ҳамюз, қиёфадош» – бир жилдликда) ёки русча сўз маъносини тўла очиб бера олмайдиган, унинг маъноси ҳақида ўқувчида нотўғри тасаввур ҳосил қиладиган синонимлар билан таржима қилишга мажбур бўлади. Маълумки, Л.В.Шчерба бундай таржималардан жуда ҳам эҳтиёт бўлган. Икки тилли изоҳли луғат ҳақидаги ғоя ҳам Л.В.Шчербага мансуб.

Бу ғояни илгари сурар экан, машҳур лексикограф қиёсланувчи ҳар қандай икки тилда тушунчалар системасининг айнан бир-бирига ҳеч қачон мос келмаслигини назарда тутган. Шу сабабли у икки тилли луғатларда адекват (айнан) таржима мумкин бўлмаган, яъни таржима қилинаётган сўзлар маъносининг чегаралари иккинчи тилдаги эквивалентлари чегараларига мос бўлмаган ҳамма ҳолларда тушунтиришлардан фойдаланишни тавсия этади. Рус ва француз тиллари системасига оид аниқ мисолларни таҳлил қилиб Л.В.Шчерба шундай дейди: «Тушунтириш ва таржималардан усталик билан фойдаланиб, француз тилининг рус тилида ҳам яхши изоҳли луғатини яратиш мумкин» (Л.В.Щерба. Предисловие к русско-французскому словарю. «Языковая система и речевая деятельность» деган китобда. Л., 1974, 306-б.).

Ушбу икки жилдли луғат муаллифлари Л.В.Шчерба таклиф этган усулни амалга оширишга ҳаракат қилдилар. Бу ҳақда Л.В.Шчерба шундай деган эди: «Биз, албатта, ўзимиз учун француз тилининг рус тилида тушунтиришлар берилган изоҳли луғатини яратишимиз, французлар, немислар, ўзбеклар, бурятлар ва б.лар, зарур бўлса, ўзлари учун рус тилининг худди шундай изоҳли луғатини яратишлари керак» (кўрсатилган асар, 307-б.).

Бу луғат рус тилининг тўрт жилдли «Словарь русского языка» номли академик луғатига (М., 1957–61) асосланган. Қўшимча манбалар сифатида С.И.Ожеговнинг «Словарь русского языка» луғати (10-нашри, М., 1973), рус тилининг 17 жилдли «Словарь русского языка» номли академик луғатидан (М., 1950–65), «Орфографический словарь русского языка» (1980) ва бошқа кўплаб луғатлардан фойдаланилди.

Луғатни замонавийлаштиришда «Новые слова и значения» номи билан Н.З.Котелова таҳрири остида нашр этилган (М., 1973, 1980, 1981) луғатлар катта роль ўйнади. Терминларнинг маъноларини аниқлаш учун ҳам рус тилида, ҳам ўзбек тилида тузилиб нашр этилган энциклопедик луғатлардан фойдаланилди.

Луғат икки босқичда тузилди. Биринчи босқичда рус тилининг изоҳли луғатлари асосида русча сўзлик ишлаб чиқилди, иккинчи босқичда тайёр сўзлик асосида луғат мақолалари тузилди.

Сўзликни тузишда ЎзФА Тил ва адабиёт институти лексикология ва лексикография бўлимининг кичик илмий ходимлари М. Алимова (З – қисман, Л, У), Ф. Конюшева (Т, Х, Ч), Д. Муҳиддинова (Б, В, З – қисман, Ф, Ц, Ш, Щ), М. Ёқубова (А, Г, П – қисман), катта илмий ходимлари Н. Алҳамова (Д, И, Й, Э, Ю, Я, П – қисман), Г.Н.Михайлов (Е, Ж) қатнашдилар. Сўзликнинг дастлабки таҳририни Н. Алҳамова (А, Б, Г, Е, Ж, П – қисман), С.С.Ким (Л, М, Н, Р), Г.Н.Михайлов (В, П – қисман, У), М. Абдураҳимов (К, О, С, Т), Д.Ҳ.Бозорова (Х, Ч, Ц, Ш, Щ, Э, Ю, Я), Б. Жўраев (З, П – қисман, Ф) амалга оширдилар.

Сўзликларни луғат талаблари даражасида узил-кесил таҳрир қилиш учун махсус муҳаррирлар (I жилд бўйича С.С.Ким, II жилд бўйича Н. Алҳамова) тайинландилар.

Луғат мақолаларини ҳарфлар бўйича ЎзФА Тил ва адабиёт институти ходимлари С. Акобиров (А, Д, М, С), Т. Алиқу­лов (Л, Н, П – па дан поветрие гача), Н. Алҳамова (Э, Ю, Я), З. Маъруфов (Б, Г, Ф, Ц), Н. Маматов (К, О), Г.Н.Михайлов (Е, Ж), Ҳ. Юсуфхўжаева (И, Й, П – просаливать дан охи­­­­­ригача), Р. Дониёров (З, П – подлавливать дан просаливать гача, третичный дан трогаться гача), Э. Умаров (В – восполниться дан охиригача, Т – тоннаж дан трансформизм гача, трение дан третировать гача, трогаться II дан тут гача), Э. Фо­­зилов (В – верхами дан внакладку гача), М. Абдураҳимов (В – вне дан восполнить гача), Б. Хўжахонов (Х, Ч, Ш, Щ, П – поветь дан подкурить гача, Т – трансформирование дан трензельный гача, тутовник дан охиригача); бошқа ташкилотларнинг ходимлари: ў. Неъматов (Р, В – бошланишидан верх гача), С. Қораев (У, Т – бошланишидан тонна гача) туздилар.

Луғат мақолаларининг дастлабки таҳрири З. Маъруфов (С, У, Ч, Э), Т. Алиқулов (П, Р), Н. Алҳамова (А, Б, Д, Т, Ц), Р. Дониёров (Ф, Ш, Щ, Ю, Я), Э. Умаров (Т), Ҳ. Юсуфхўжаева (И, Й, К, М, Х, Ч), Б. Хўжахонов (В) лар томонидан бажарилди.

Фразеология ва унинг берилишини М. Абдураҳимов ва Ҳ. Юсуфхўжаевалар солиштириб ва аниқлаб чиқдилар.

Ҳавола мақолаларни Б. Жўраев текшириб чиқди.

Луғат қўлёзмасини тайёрлашдаги техник ишларни Э. Умаров раҳбарлигида Н. Икромова, Ф. Конюшева, Д. Муҳид­динова, Б. Жўраев, Ҳ. Исмоилов, Ш. Халилова, М. Ортиқова, Э. Эшонқулова, Р. Шукуровалар амалга оширдилар.

Луғат қўлёзмаси устида ЎзСЭ Бош таҳририяти ходим­лари С. Содиқов, Д. Файзиева, Б. Хўжахонов, Э. Шоаҳмедов, А. Каримова ҳамда Тил, адабиёт ва фольклор илмий таҳри­рияти мудири П. Тўраевлар катта илмий-таҳририй ишларни ба­­жардилар.

Луғатнинг I жилди С. Акобиров, II жилди Н. Маматов муҳаррирлигида нашр этилди.

1950–1990 йиллар оралиғида юқоридаги каби катта ҳажм­ли русча-ўзбекча таржима луғатлари билан бир қаторда турли (асосан ўқув-таълимий характердаги) мақсадларни кўзлаган бир неча ўнлаб кичик ҳажмли русча-ўзбекча луғатлар ҳам яратилди. Уларнинг асосийлари қуйида санаб ўтилади: Қисқача русча-ўзбекча луғат / Карманный русско-узбекский словарь. Тузувчилар: О.А.Азизов, О.У.Усмонов. Тошкент, 1956. – 504 б.; Азизов О.А., Усмонов О.У. Русча-ўзбекча ён луғат / Карманный русско-узбекский словарь. Қайтадан ишланган 2-нашри. Тошкент, 1961. – 504 б.; Азизов О.А., Усмонов О.У. Русча-ўзбекча ён луғат / Карманный русско-узбекский словарь. Қайтадан ишланган 3-нашри. Тошкент, 1964. – 528 б.; Русча-ўзбекча луғат. Етти йиллик ва ўрта мактаблар учун / Русско-узбекский словарь для семилетней и средней школы. Тузувчилар: В.В.Решетов, Н.Е.Шатого, Б.А.Ильязов, А.Г.Иванов, Г.А.Амиров. Тошкент, 1957. – 624 б. (Изд. 2, переработанное и дополненное, Ташкент, 1972. – 623 с.); Частотный русско-узбекский словарь-минимум (Составители: Р.И.Бигаев, Э.Р.Гукасянц, Г.Н.Михайлов и др.). Ташкент, 1967. – 260 с.; Русско-узбек­ский разговорник / Русча-ўзбекча сўзлашгич (Составители: З.М.Маъруфов, Г.Н.Михайлов). Ташкент, 1969. – 80 с. (Изд. 2. Ташкент, 1987. – 184 с.); Словарь-минимум по русскому языку для 2–8 классов узбек­ской школы (Составители: В.И.Андриянова, М.А.Батырова, М.Х.Тохтаходжаева, Т.К.Петрова, М.А. Хегай). Ташкент, 1971. – 144 с. (Изд. 2. Ташкент, 1972. – 160 с.); Русско-узбекский тематический словарь (Составители: А.Н. Тихонов, Н.Т.Хатамов, С.А.Емельянова, М.Ю.Тихонова), Ташкент, 1975. – 519 с. (Изд. 2. Ташкент, 1979. – 519 с.); Русско-узбекский учебный словарь. 4000 наиболее употребительных слов русского языка. Под редакцией Н.М.Шанского. Ташкент, 1980. – 304 с.; Ўзбекча-русча, русча-ўзбекча мактаб луғати. Рус мактабларининг 3–10 синфлари учун (Узбекско-русский, русско-узбекский школьный словарь). Тузувчилар: Х. Асалов, Р. Йўлдошев. Тошкент, 1981. – 208 бет; Коблов К.С., Далимов А.К. Мы разговариваем по-русски. Краткий русско-узбекский разговорник для младшего школьного возраста. Ташкент, 1982. – 110 с.; Русско-узбекский учебный словарь / Русча-ўзбекча ўқув луғати (Составители: С.М.Халдарова, Р. Данияров, А.А.Усманова). Ташкент, 1984. – 326 с.; Азизов А. Русско-узбекский краткий словарь / Русча-ўзбекча қисқа луғат. Тошкент, 1989. – 512 бет (Ушбу луғат аслида О.А.Азизов ва О.У.Усмоновларнинг «Русча-ўзбекча ён луғат»ининг қайта ишланган 4-нашри бўлиши керак эди, лекин негадир иккинчи тузувчининг номи кўрсатилмай нашр этилган).

Ўзбекистон мустақиллиги йилларида ҳам ўзбек луғатчилиги соҳасидаги ишлар асло сусайгани йўқ, балки янада авж олди. Лекин мустақиллик йилларида манзара бироз бошқача тус олди. Рус тилини ўрганиш, русча-ўзбекча филологик луғатлар тузиш ишларига қизиқишнинг вақтинчалик сусайиши туфайли кўплаб шарқ тиллари ва, айниқса, инглиз тили иштирокидаги икки тилли луғатлар тузиш анча ривожлана бошлади. Масалан, сўнгги 20 йил ичида турли ҳажмдаги, турли мақсадларга мўлжалланган йигирмадан ортиқ инглизча-ўзбекча, ўзбекча-инглизча луғатлар тузилди. Шунга қарамай, рус тилини ўрганиш, русча-ўзбекча луғатлар тузиш масаласи кун тартибидан тушиб қолгани йўқ, ҳам кичик ҳажмли, ҳам катта ҳажмли русча-ўзбекча луғатларга бўлган эҳтиёж доим сезилиб туради, чунки 1950–1990 йиллар оралиғида яратилган русча-ўзбекча таржима ва ўқув луғатлари ҳозирги кунда топилиши қийин, улар кутубхоналардагина сақланади.

Мустақиллик йилларида Т. Алиқулов ҳамда М. Абдураҳимовларнинг бир неча вариантларда қайта нашр этилган русча-ўзбекча луғатларини [Алиқулов Т. Русча-ўзбекча луғат / Русско-узбекский словарь. Тошкент, 1993. – 304 б. (2-нашр. Тошкент, 2007. – 352 б.); Абдураҳимов М. Узбекский-русский и  русско-узбекский словарь / Ўзбекча-русча ва русча-ўзбекча луғат. Тошкент, 2008. – 644 б.; Абдураҳимов М. Узбекский-русский и  русско-узбекский словарь / O‘zbekcha-ruscha va ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent. 2008. – 636 b.; Абдураҳимов М. Русско-узбекский и -узбекско-русский словарь / Ruscha-o‘zbekcha va o‘zbekcha-ruscha lug‘at. Toshkent. 2008. – 408 b.] ҳисобга олмаганда, бу соҳада бирон-бир салмоқли луғат яратилгани йўқ. Шу муносабат билан, мавжуд талаб ва эҳтиёжларни ҳисобга олиб, ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ҳамда «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти 1983–1984 йилларда чоп этилган икки жилдли «Русча-ўзбекча луғат»ни қайта ишлаб нашр этиш бўйича ҳамкорлик бошладилар.

Янгидан нашр этиш режалаштирилган икки жилдли луғатнинг таҳрири учун масъул муҳаррир этиб ЎзР Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг етакчи илмий ходими, филология фанлари номзоди А.П.Мадвалиев белгиланди. А.П.Мадвалиев икки йил мобайнида масъул муҳаррир ва тузувчи сифатида катта илмий-таҳририй ишларни амалга оширди. Чунончи:

– луғатнинг биринчи нашри «Сўзбоши»сидан фойдаланган ҳолда янги нашр учун «Сўзбоши» ёзилди;

– луғатдан фойдаланиш қисмига, таҳрир жараёнида амалга оширилган ишлардан келиб чиққан ҳолда айрим ўзгартиришлар киритилди;

– шўро даврида тузум тақозоси билан ва шўро мафкураси нуқтаи назаридан бир томонлама, нохолис изоҳланган бир қанча сўзлар, хусусан, ижтимоий-сиёсий, диний-фалсафий, тарихий, иқтисодий терминлар энг сўнгги манбаларга таянган, уларга қиёсланган ҳолда қайтадан холисона изоҳланди;

– луғатни шўро мафкурасини акс эттирувчи сўз ва иллюстратив материаллардан «тозалаш» зарурати муносабати билан (зеро, луғатни мафкурасизлантириш ушбу нашрнинг асосий мақсадларидан бири эди) луғатдан кўплаб луғат мақолалари ва уларга берилган мисоллар чиқарилди, уларнинг ўрнига сўнгги йилларда ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий соҳаларда пайдо бўлган янги тушунчаларни номловчи, рус тили луғатларидан барқарор ўрин олган тил бирликлари киритилди, шунингдек, мавжуд сўз ва терминлар янги маънолар билан бойитилди;

– ҳозирги ўзбек тилида аниқ муқобили бўла туриб ўринсиз қўлланиб келаётган бир қатор русча ва байналмилал сўзлар мамлакатимиздаги ҳозирги тил сиёсати талаблари ва тил амалиётидан келиб чиққан ҳолда ўзбек тилида аввалдан мавжуд бўлган тегишли тил бирликлари билан алмаштирилди (мас., автор > муаллиф; группа > гуруҳ; каникул, отпуск > таътил; коллектив, команда > жамоа; музыка > мусиқа; область > вилоят; процесс > жараён; ревизия > тафтиш; экономика > иқ­тисодиёт каби 50 дан ортиқ сўз).

– ҳозирги имло амалиётидан келиб чиққан ҳолда айрим сўзларнинг ёзилишига аниқликлар киритилди.

Умуман, янги нашрда қуйидагича миқдорий ўзгартишлар амалга оширилди: аввалги нашрдаги 8 800 дан ортиқ луғат мақолалари (айрим эскирган сўзлар; миллат, халқ, элатларга мансуб ҳар иккала жинсдаги шахслар номлари; эркак жинсини англатувчи шахс номларидан ҳосил қилинган, аёл жинсидаги шахсларни англатадиган номлар; тугалланмаган феъл шаклларини ифодаловчи сўзлар ва б.) янги луғатда алоҳида луғат мақоласи сифатида берилмади, шунингдек, 1 330 та иллюстратив мисол ҳам чиқариб ташланди. Бунинг эвазига луғатга янгидан 3 460 та луғат мақоласи ҳамда 4 000 дан ортиқ иллюстратив мисол киритилди. Бундан ташқари, мавжуд сўзларнинг 1 060 та янги маъноси қайд этилди, 1 070 та сўз янгидан изоҳланди, 7 000 га яқин луғат мақоласи жид­­дий таҳрир қилинди; шунингдек, иллюстратив мисоллар ҳам анча кўпайтирилди, аввалги нашрдаги 92 516 та ўрнига янги нашр­да 95 236 та иллюстратив мисол берилди.

Хуллас, ушбу икки жилдли «Русча-ўзбекча луғат»дан 59 140 сўз ўрин олган (1-жилдда 31 146, 2-жилдда 27 994 сўз берилган).

Луғатни замонавийлаштиришда асосан қуйидаги манбалардан фойдаланилди: Словарь русского языка в четырёх томах (2-е издание, исправленное и дополненное). М., 1981–1984; Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка (4-е издание, дополненное). М., 2000, 2008; Новые слова и значения. Словарь-справочник. Под редакцией Н.З.Котеловой. М., 1984; Толковый словарь русского языка конца XX века. СПб., 1998; Новейший словарь иностранных слов и выражений. Минск, 2003; Большой иллюстрированный словарь иностранных слов. М., 2004; Словарь правильной русской речи. М., 2004; Новый словарь иностранных слов (2-е издание). Ростов-на-Дону, 2006; Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1–12-жилдлар. Тошкент, 2000–2006; Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1–5-жилдлар.

Луғат таҳрирининг тез ва сифатли бажарилишига ЎзР Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ҳамда «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти раҳбарлари Н.М.Маҳмудов, Т. Мирзаев, Н. Тўхлиев ва М.Н.Аминовларнинг доимий қўллаб-қувватлашлари ҳамда илмий-методик маслаҳатлари катта ёр­дам берди.

Луғатни қайта нашрга тайёрлаш билан боғлиқ техник ишларни бажаришда ЎзР Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ходимларидан ў. Исмоилов, М. Қодирова ва А. Саидномановлар ҳамда «ЎзМЭ» давлат илмий нашриёти ходимларидан Д. Ҳасанова, А. Зулпихаров, А. Мажидов, А. Ёқубжоновлар иштирок этдилар.

Луғат кенг китобхонлар оммасига ва, аввало, рус тилини ўрганувчиларга мўлжалланган. У таржимонлар ва нашриётларнинг муҳаррирлари, матбуот, радио ва телевидение ходимлари учун ҳам муҳим қўлланма бўлиб қолади.

Ушбу луғат маълум маънода ўзбек китобхонларининг зарурий эхтиёжларини қондиради, деб умид қиламиз ва улардан луғат сифатини янада ошириш ҳақидаги фикр-мулоҳазаларини кутиб қоламиз.

ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт инс­титути маъмурияти ва «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти луғат ҳақидаги таклиф ва мулоҳазаларнинг қуйидаги манзилларга юборилишини илтимос қиладилар:

Ўзбекистон Республикаси, Тошкент, 100170, И. Мўминов кўчаси, 9-уй, ЎзР ФА Тил ва адабиёт институти ва Тошкент, 100129, Навоий кўчаси, 30-уй, «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти.